W literackim Nałęczowie

Nie muszę jeszcze leczyć serca w uzdrowisku, ale i tak lubię nałęczowskie spacery. Po raz kolejny zajrzałam do Chaty Żeromskiego, jednak o tym w przyszłości. Dziś garść nowinek z Muzeum Prusa w Pałacu Małachowskich. To muzeum biograficzno-literackie, ale i regionalne, bo Prus Nałęczów ukochał, spędził tu 28 sezonów, więc odwdzięczał się sporo, pisząc i reklamując uzdrowisko.  Pięknie jest w Alpach, pięknie nad morzem, ale w Nałęczowie jest mi dobrze - pisał. Czuł się tu dobrze, mimo agorafobii, która tak życie mu utrudniała.

Dla nałęczowian był "dziadziem Prusem". Dzisiaj też co chwilę ktoś robi zdjęcie z pisarzem, choć ten już cukierków nie rozdaje. Z ławeczką wiąże się anegdota. Nazajutrz po odsłonięciu pomnika, wczesnym rankiem do pracy szła jedna z pielęgniarek. Zobaczyła dziwną postać i wbiegła do sanatoryjnego budynku przestraszona, wołając do koleżanek, że jakiś menel siedzi na ławce przed pałacem.
To i ja zrobiłam sobie zdjęcie z "menelem".

Jak zwykle musiałam zerknąć na biurko. Dopiero później dowiedziałam się, że ani ono, ani maszyna do pisania, nie są tymi, które użytkował Prus. Biurko zrekonstruowano na wzór warszawskiego, a maszyna jest z tamtych czasów. Nowinek technicznych pisarz się nie bał. Nieźle posługiwał się aparatem fotograficznym, sensację budził też swoją jazdą na...

...welocypedzie (bicyklu?) Że trudno było na czymś takim jeździć, to zrozumiałe, ale jeśli dodać do tego wadę wzroku pisarza i podwójne okulary, to nic dziwnego, że jego wycieczki kończyły się często w krzakach.

Tylko serwantka chroni za szybą oryginalne pamiątki - drobiazgi, pamiątki rodzinne. W dwóch salkach możemy przyglądać się dokumentom, fotografiom, rękopisom, materiałom dotyczącym adaptacji teatralnych i filmowych, jubileuszowym medalom i pierwodrukom. Mali kuracjusze i wycieczkowicze zerkają na świadectwo maturalne, bo każdy ciekaw, jak to z tą matematyką czy zachowaniem było.

Ciekawym zabiegiem, by zwiększyć powierzchnię wystawy (bo tylko dwie salki zajmuje muzeum), jest zastosowanie ekranów stylizowanych na parawany. Również na ścianach roi się od cytatów, co pisarz ważnego powiedział i co inni mieli do powiedzenia na jego temat.  Moją uwagę zwróciły słowa Zygmunta Szweykowskiego: Twórczość Prusa nie była przez ogół współczesnych mu dostatecznie doceniona.
I poszłam tym tropem. Rzeczywiście sam pisarz nie był ukontentowany chociażby przyjęciem "Lalki". Cóż to za powieść?

Nie umiem chodzić w szeregu. Wolę prawą stronę literatury polskiej [1]. Idee pozytywizmu poznawane w szkole wydawały mi się postępowe do czasu, gdy z ust cenionego poety usłyszałam wypowiedź, że "Lalka" została wypromowana w PRL, a wcale arcypowieścią nie jest! Brakło okazji, by roztrząsać problem, więc zostałam z nim sama. Siedział, wiercił, aż dojrzał. Oto garść moich zauważeń.
Skoro powieść jest "zwierciadłem przechadzającym się po ulicy", to dlaczego w Warszawie nie było Rosjan? Ani jedno wydarzenie nie rozgrywa się na Starym Mieście, gdzie miały siedzibę władze carskie. Obecność Rosjan daje się zauważyć jedynie poprzez rosyjskie nominały (ruble srebrne, jednostki miary i wagi). Zbojkotowana została zaborcza rzeczywistość, a mamy do czynienia z powieścią realistyczną! No przecież cenzura - zawołają obrońcy. Pisarz posłużył się mową ezopową, polegającą na milczeniu i pomijaniu - tłumaczą. A ja na to - Wokulski Rosjan polubił! Źle wspomina Polaków na Syberii, nie uważa tych lat za stracone. Nawet z jednym się zaprzyjaźnił. Suzin jest przedsiębiorcą w spółce handlowej, a nowe stosunki gospodarcze z Rosją to jedno z głównych haseł pozytywistycznych (praca organiczna).
Dalej - jeśli powieść zawiera kompletny obraz społeczeństwa, to dlaczego brak reprezentacji duchowieństwa? Są motywy religijne w powieści - powiedzą obrońcy. Tak, ale sceny rozgrywające się  w kościele pomijają  obrzędy, ceremonie, nie pojawiają się księża. To również poglądy pozytywistów, którzy uwierzyli w siłę racjonalnego rozumu, w potęgę "szkiełka i oka". Część akcji dotyczy kwesty dobroczynnej w Wielką Sobotę. Zbiórka pieniędzy jest jednak jedynie okazją do spotkań, plotek. Jak rozmieszczone jest światło w kościele? Mroczny grób Chrystusa, a światło pada na tace.  Światło świec oświetla też twarz Chrystusa jaśniejącą przy zbliżaniu się ubogiego, a ciemniejącą, gdy odzywają się arystokratki. Praktyki modlitewne dotyczą interesów (panna Łęcka modli się o nową suknię, Łęcka i Krzeszowski o pomyślny przebieg licytacji, Krzeszowska o karę dla Wokulskiego...). Szczerze modlą się tylko ubodzy.
No właśnie, arystokracja. Poddana ostrej krytyce. Każdy maturzysta wyrecytuje bez zająknięcia, że arystokracja i szlachta to warstwy anachroniczne, pasożytnicze, próżne, zdegenerowane. Interesuje ich tylko zbytkowy styl życia, wyścigi, zatargi, a panny czas spędzają na plotkach i na szukaniu mężów. O patriotyzmie mowy nie ma! To oni są winni upadkowi kraju, bo dbają wyłącznie o własne sprawy.
Dostało się też rodzinie. Nie ma jej w powieści! Są wdowy, panny, rozwodnicy, porzuceni, kawalerowie... - cała parada samotnych postaci.
Za to są bardzo sympatyczni studenci o wyraźnych poglądach socjalistycznych. Podobnie jak Klejn. Również Niemców autor ukazał w ciepłych barwach. To Rzecki opisuje rodzinę Minclów, chwaląc ich zaradność, oszczędność i pracowitość.
To chyba jakieś krzywe zwierciadło? Czy to naprawdę realistyczny obraz społeczeństwa, obarczonego winą za upadek kraju? Przestaję się dziwić, że Prus był zły z powodu złego przyjęcia powieści przez współczesnych. Gdy jeszcze żywe były tradycje powstańcze, gdy represje w pamięci, autor neguje poświęcenie, oskarża, napomina... A później w PRL wszystkie hasła akuratne. Nie ma rosyjskich okupantów - są przyjaciele zza Buga, bogaci to kułaki, religia wyparta przez materializm, negowana wartość rodziny... Powieść idealnie wpasowała się w ustrój.
Inne to moje spojrzenie na "Lalkę". Warto się zastanowić nie tylko w Roku Prusa.

[1] Maciej Urbanowski, Prawą stroną literatury polskiej. Szkice i portrety, Kraków 2007