Przeciwko zalewowi niemczyzny

Szła pod rękę z Sienkiewiczem. Czyżby Maria jego życia? W pewnym sensie tak, bo też Maria, ale Konopnicka. Henryk Sienkiewicz był znany ze swych sympatii prawicowych. Oczarowany Dmowskim nawiązał kontakty z endecją i stanął do walki w obronie narodu przed germanizacją i wywłaszczeniową polityką Prus. W ostatniej dekadzie swojego życia Konopnicka dzielnie dotrzymywała mu kroku. Konopnicka z narodowcami? Nie dla wszystkich jest to oczywiste, bo próbowały ją zawłaszczyć różne środowiska, często wbrew intencjom samej poetki. A to oni - Sienkiewicz i Konopnicka - jak pisał "Bluszcz" - wprowadzają nas w nowy wiek.
 
Można zacząć od Wrześni, ale o tym wszyscy wiemy. O brutalnej polityce Prusaków wobec polskich dzieci dzięki wymienionej parze dowiedziała się cała Europa. Jesteśmy też chyba ostatnim pokoleniem znającym i śpiewającym Rotę. A to właśnie ta pieśń, a nie Mazurek Dąbrowskiego,  towarzyszyła zesłańcom, więźniom... Rota pozostała hymnem katolickiej Polski, aczkolwiek władze sanacyjne w 1927 roku zadecydowały inaczej. Sama Lena Magnone przyznała, że słowa zawierają całe imaginarium endeckie krystalizujące się wokół idei piastowskiej.
Oboje  poświęcali sobie eseje i szkice. I tak Sienkiewicz napisał chociażby o Panu Balcerze:
... z takiego tylko niepojętego daru wnikania w naturę żywiołów i ludzi mogła powstać ta po prostu przedziwna pieśń o panu Balcerze, w której świetna strofa goni jeszcze świetniejszą, z każdej bije piękność, prawda i siła, wszystkie zaś razem są tak proste jak dusza chłopa i tak szlachetne i doskonałe jak greckie kolumny.
Pani Maria zrewanżowała się i napisała o Sienkiewiczu, że odkopuje polskość z popiołów i zasila nią życie.

Czas na szczegółowe analizy. Niemczyzna wciskała się wszędzie za sprawą małżeństw mieszanych. Wynarodowienie idące przez małżeństwo z Niemcem czy Niemką, porzucanie polskiej mowy i pięknych zwyczajów nie mgło zostać niezauważone. Tym razem  nieznane utwory znanej pisarki.

Nowela W Gdańsku
Wszystko zaczęło się od kochania. Polski rycerz poraniony w bitwie leczony był i w mieście został. Zapatrzył się w czarne oczy mieszczaneczki i życia bez niej żadnym kształtem nie widział. Nie w smak to było bogatym gdańszczanom, ale orszak weselny ruszył. Często później Nicolaus klął owo kochanie, co go jeńcem między "Szwaby" trzymało, ale dobrze się młodym działo, Truda folgowała mu we wszelkiej fantazji, więc dzieci obrodziło jak gruszek. Jednak ani synowie, ani córki w mowie za ojcem nie poszli. Tępiały dzieci na polskie dźwięki, a ojciec na klęczkach przed krucyfiksem tłukł się w piersi i wylewał łzy jak grochy.
Pyta go żona, czemu by zaś nie spał? Aż on sierdziście: Bom Polak! Bo mi w szwabskich betach spokoju nie naleźć! Szedł tedy "do królów", co to w oliwskim kościele wymalowani wisieli - czekał Henryk Pobożny, czekał Kazimierz, i Łokietek... I szły na niego starodawne grody, kipiące wrzawą praojczystej mowy, szły mury dostojne, z których każdego kamienia hukało światło i sława; szły rzesze ludu do jakiejś wielkiej a pospólnej pracy... O ziemio rodzona! O miłowana!
Jak odczytywać ten utwór? Można jako utwór narodowy, podejmujący problem zagrożonej polskości w okresie zaborów. Można też jako utwór psychologiczny, ukazujący dramat wielu rodzin poddawanych wynarodowieniu. Można wreszcie mówić o sile staropolskiego obrazu, który tak prześladował Myszkowskiego wżenionego w rodzinę gdańskich Niemców.  Perełką niemalże równą noweli jest posłowie Kazimierza Chruścińskiego, które chętnie przytoczyłabym w całości.

 Niemczaki - nowela oparta na autentycznym zdarzeniu.
Poszła za Niemca. No, trudno! Tego już nikt nie zmieni.
Nie mógł pogodzić się z tym faktem ostatni dziedzic. Gdy jego córkę - Felcię - upodobał sobie przystojny i pracowity Niemiec, długo bolał skrycie, choć córka była szczęśliwą. Zięcia wciąż "szwabem" albo "kupczykiem" nazywał, a i serca do dwóch wnuków nie miał.   Chłopcy wątli byli i delikatni, co matkę martwiło. Krewniaki, u których starszy pan na rezydencji był, uradzili, by dzieci na letnie miesiące zaprosić.
- Guten Tag, liebster Gross-Papa!
Tego było za wiele dziadkowi. Rękę tylko podsunął do pocałowania i zamknął się w pokoju. "Niemczaki" - nazwał chłopców i przylgnęło miano do Gustawa i Henryka.  A dziadek wciąż patrzył mrocznie i trzymał rozdział między sobą a wnukami...

Konopnicka poruszała ważkie sprawy. Wprowadzała naród w dwudziesty wiek, ale - moim zdaniem - jej twórczość ani krztynę się nie zestarzała. Jest wciąż aktualna i niech prowadzi nas w wiek dwudziesty pierwszy. Aż do przebudzenia.

Kończę cykl poświęcony Konopnickiej. Nie wyobrażam sobie, że tak łatwo daliśmy ją sobie wymazać z pamięci. Że polskie dzieci nie zaśpiewają Jadą, jadą dzieci drogą, że nie dowiedzą się, że w dobroci i w miłosierdziu największa moc się kryje, że nie pójdą w bór, by nazbierać mamie na imieniny jagód...  Wyrugowana z kanonu lektur, ze śpiewników, ze zbiorowej pamięci...