Dobre, bo podkarpackie

Patrzę na zdjęcie kapliczki, przy której doszło do "deprawacji" dzieci. A było to tak.
Oto bowiem, podczas gdy dzieci szły - jak zawsze na spacerze - znudzone i niechętne, okutane w harasowe chustki, ciepłe majtki, kamasze i berlacze - z tyłu usłyszały śpiew. Zatrzymały się, by zobaczyć, kto śpiewa, i zobaczyły człowieka, który zataczając się od rowu do rowu zbliżał się ku nim - śpiewając na całe gardło. Pani Gracka od razu  wyczuła niebezpieczeństwo. Trochę straciła głowę, każąc dzieciom to iść szybko naprzód, to zawracać. A tymczasem wesoły śpiewak zbliżał się wyciągając coraz głośniej swoją pieśń, której teraz każde słowo było doskonale słyszalne i zrozumiałe. I oto jasno, dobitnie, na cały głos wykrzyczana wpadła w dziecinne uszy zwrotka, która wryła się w ich pamięci po wszystkie czasy: "Każdy się ze mnie wyśmieje, że mi wiater w dupę wieje..." Pani Gracka jęknęła. Stało się. Dzieci usłyszały brzydkie słowo. Zostały zepsute i moralnie zdeprawowane.
Czytam z niedowierzaniem. Czy to możliwe, że jeszcze niedawno świat wyglądał tak inaczej? Takich obrazków, anegdot co krok dostarcza mi książka Dom Zofii Starowieyskiej - Morstinowej. Od czego zacząć? Od autorki? Od miejsca? Może jednak tytułowy Dom, istniejący w rzeczywistości nad urwistym brzegiem rzeki, w prześlicznym podkarpackim kraju. Na trzystu stronach konsekwentnie pisany wielką literą. To dom-budynek, ale też żywy i ruchomy, płynny i zmienny, i to zarówno w części budynkowej, jak i w stylu życia.  Obserwujemy więc historię jego przemian, jego rośnięcia. W Baszówce zamieszkują  po ślubie państwo Emilia i Władysław Zabielscy. Tu przychodzą na świat kolejne dzieci, a opowieść poznajemy z ust najstarszej córki - Halinki. Życie domu przesuwa się leniwie na taśmie czasu, która przenosi nas z pory roku na kolejną, od święta do święta, od wizyty do wyjazdu... Z sympatią patrzymy na panią Emilię, której energiczne, ruchliwe usposobienie wprawiało ściany dworu w taniec. Jej kwiecisty pokój był miejscem wieczornych czytań i romantycznych emocji dzieci. Był jednocześnie gabinetem ministra finansów. Pan Władysław wiódł życie samotnika i uczonego w swym rezerwacie, zamknięty w bibliotece-sanktuarium, w królestwie papieru. Rzadko był niepokojony i to już w przypadku najwyższej instancji. Tak jak wtedy, gdy musiał skarcić synów, którzy na spacerze w worku "sturlali" z górki nielubianego pedagoga. Dostali wtedy publiczne pasy, musieli przeprosić, ale niedoszły nauczyciel posadę stracił za brak umiejętności radzenia sobie w takich sytuacjach. Ojciec rodziny naukę cenił, a historię w szczególności. Dzieci uwielbiały, gdy czytał im powieści, później po wielokroć odtwarzane w zabawach. I gdy zdarzyło się, że w kłótni szukali obelżywych słów,  Józik powiedział do Macieja: "Ty Mazarynie". Usłyszawszy to pan Władysław czuł się podniesionym na duchu. Uznał to za dowód, że kultura przenika do ich umysłów, o których sądził, że są zajęte wyłącznie końmi. Od tej chwili jaśniej patrzył w przyszłość synów.
Ale wróćmy do Domu. Dzieci rosły, pomnażał się sztab pedagogiczny, więc budynek był za mały. Wciąż coś dobudowywano, remontowano. Osiemnaście pokoi  nie wystarczało, jeśli szeregu z nich, tych od południa, największych, nasłonecznionych, nie używano. Rodzina gnieździła się w maleńkich, północnych pomieszczeniach. Utrzymanie domu, saloników "pod gości" dawało prestiż, było sprawą pozycji, wyboru środowiska. Bo to, czego się obawiano straszliwie, to była deklasacja! Zwłaszcza łatwo było zdeklasować się kobiecie, chociażby przez podjęcie pracy czy samotny spacer. Bo skoro pracuje, to znaczy, że nie ma pieniędzy. Podobnie samotna przejażdżka świadczy o braku funduszy, by zatrudnić damę do towarzystwa. Ktoś, kto zarabia, jest biedny! - dociera do mnie niebywały komunikat.
Ze zdumieniem czytam o wartościowaniu człowieka wedle jego stopy życiowej (nie dlatego, że dziś tak nie jest, tylko że się o tym głośno na salonach rozprawiało). Ślub oficera nie był możliwy bez kaucji, która gwarantowała odpowiedni poziom życia przyszłej rodziny. Doprowadzało to często do zjawiska "złoconej nędzy". I tak dalej...
Przez wiele lat książka była jedyną prawdziwą o życiu normalnego dworu. Powstawała w latach pięćdziesiątych, czyli wtedy, gdy prowadzony był obrzydliwy, zmasowany atak na panów, którzy nieludzko ciemiężyli chłopów i fornali. Mamy zatem obraz dworu inny niż oficjalny. Nie ma wątpliwości, że pani Zofia (bo to ona wspomina dzieciństwo, nadając sobie i innym członkom rodziny wymyślone imiona, a Bratkówkę zamieniła w Baszówkę) była zmuszona dokonać autocenzury, by powieść w ogóle ujrzała światło dzienne. Podobnie jak nie mogła napisać o działalności społecznej, oświatowej, religijnej rodziców i rodzeństwa. O ich chlubnych losach w posłowiu wspomina bratanek - ks. Marek Starowieyski. Powieść okraszają zdjęcia z rodzinnego archiwum. Otrzymujemy w ten sposób pełny obraz minionego świata. Zdajemy sobie sprawę, że minął on bezpowrotnie.
A autorka? Ostatnie lata życia spędziła w Krakowie. Była znaną eseistką, dziennikarką, krytykiem literackim. Również filarem "Tygodnika Powszechnego". Do jej mieszkania na Sikorniku przychodził nawet sam Karol Wojtyła, który wielokrotnie podczas spotkań ze Starowieyskimi ciepło wspominał ciocię Zosię. Ten fakt przeoczyli biografowie papiescy...
Powinnam już skończyć, ale koniecznie  muszę przytoczyć jeszcze jeden cytat, gdy mowa jest o rabowaniu dworu przez Armię Radziecką w 1944 roku.
Z opowiadań naocznych świadków dowiedziałem się, że żołnierze radzieccy bardzo cenili klasyków greckich i łacińskich, gdyż w ich kartki zwinięta machorka wyjątkowo dobrze smakowała. Myślę, że jest to unikatowy na skalę światową sposób smakowania Homera i Horacego...
Zofia Starowieyska - Morstinowa, Dom, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2012

  Zdjęcie wakacyjne - Odrzykoń. Na ruiny zamku często spoglądali bohaterowie powieści. A ja tam byłam, nie mając pojęcia o istnieniu dworu w Bratkówce!